W labiryncie teatru

Wujaszek Wania Antoniego Czechowa należy do szczytowych osiągnięć dramatu europejskiego przełomu XIX i XX w., razem z pozostałymi dramatami Czechowa dał początek naturalizmowi w teatrze. Do scenicznych sukcesów tych dramatów przyczyniły się bez wątpienia spektakle prapremierowe reżyserowane przez słynnego rosyjskiego reformatora teatru Konstantina Stanisławskiego w słynnym Moskiewskim Teatrze Artystycznym (MChAT). Te historyczne przedstawienia do dzisiaj bywają dla inscenizatorów istotnym punktem odniesienia, wywierając rodzaj „presji”, by współczesna inscenizacja podążała drogą wytyczoną przed Stanisławskiego lub się jej sprzeciwiała, szukając nowych sposobów interpretacji. Tak czy owak owe „sceny z życia ziemian w czterech aktach”, mimo że ściśle osadzone w stosunkach społecznych i obyczajowych rosyjskiej prowincji sprzed ponad stu lat, mają wymiar uniwersalny. Czechow miał zdolność uchwycenia podstawowych elementów natury ludzkiej: potrzeby miłości i nieumiejętności jej utrzymania, niegodzenia się z rzeczywistością wokół siebie, przerzucaniem odpowiedzialności za własne nieudane życie na innych, wreszcie znaczenia i pustoty konwenansów w naszym życiu.

Przedstawienie w Teatrze Polskim wyreżyserował Iwan Wyrypajew, rosyjski dramatopisarz i reżyser.

O reżyserze

Iwan Wyrypajew (ur. 1974), reżyser przedstawienia, jest z wykształcenia aktorem, ukończył Irkucką Szkołę Teatralną, reżyserię studiował zaś w Instytucie Teatralnym im. Szczukina w Moskwie. Tam też podjął współpracę ze słynnym niezależnym zespołem Teatr.doc, grupującym aktorów, dramatopisarzy, performerów i reżyserów szukających nowych form artystycznego wyrazu, podejmujących różnorodne formy eksperymentu teatralnego. Równolegle do tej działalności rozpoczął karierę jako dramatopisarz (międzynarodowe uznanie przyniósł mu dramat Sny). W Polsce głośno było o jego przedstawieniach Lipiec, Taniec Dehli, Tlen czy Letnie osy kąsają nas nawet w listopadzie. Iwan Wyrypajew zajmuje się także reżyserią filmową, przenosząc swoje teksty dramatyczne i scenariusze na ekran (najsłynniejszym bodaj jest Euforia, która uzyskała Grand Prix na Warszawskim Festiwalu Filmowym w 2006 roku). W 2012 roku uzyskał w Polsce prestiżową nagrodę „Paszport Polityki” za „przypomnienie polskiemu teatrowi, że sztuka sceniczna może również być poezją. Za wiarę w siłę opowieści i żelazną konstrukcję tekstu oraz eksperymenty ze sceniczną tożsamością aktora”. Ta formuła zdaje się trafnie opisywać rozpoznawalny styl reżysera, polegający na specyficznym prowadzeniu aktora, by tworząc rolę, skupiał się przede wszystkim na skupionym przekazaniu tekstu autora, „jakby go czytał”, kolokwialnie rzecz ujmując. Ten sposób podawania słowa pozwala widowni nie tylko śledzić z uwagą przebieg akcji, ale także odkrywać nowe znaczenia. Iwan Wyrypajew jest jednym z nielicznych reżyserów rosyjskich, który miał odwagę zaprotestować przeciwko atakowi Rosji na Ukrainę w 2022 roku.

 

Ważną inspiracją do pracy w teatrze jest dla mnie amerykański serial. Wszystko jest w nim jasne, klarowne, precyzyjnie pokazane i ma swój rytm. Gdy to jest, wtedy można mówić o rzeczach głębokich, ale też niepoważnych. Robiąc Czechowa, jestem zaszczycony, że spotykam tej klasy aktorów. Reprezentują różne pokolenia, stylistyki i gusty, ale wszyscy oglądają amerykańskie seriale, np. House of Cards, i przez to mamy świetne porozumienie, bo jest punkt odniesienia.

O czym myśleć? Na co zwrócić uwagę?

1. Dlaczego reżyser wprowadza zapowiedzi z offu (z głośnika) przy zasłoniętej kurtynie na początku przedstawienia i przed każdym aktem? Jakie wrażenie może to wywołać?

2. Co jest dominującym elementem scenografii? Czy jej dominujące elementy mogą wskazywać na temat ekologii? Czy mają jakiś związek z zajęciem, zainteresowaniami, hobby czy pracą postaci scenicznych? Czy scenografia ma charakter realistyczny? Historyczny?

3. Jakie wrażenie wywołuje typ aktorstwa reprezentowany w tym przedstawieniu? Jak mówią aktorzy? Przedstawienie grane jest bez skrótów, cztery akty trwają niespełna dwie godziny na scenie. Jak to możliwe? Co jest konsekwencją takiego pomysłu?

4. Jakie podstawowe relacje międzyludzkie zostały przez Czechowa sportretowane? Kogo łączy przyjaźń, kogo miłość, kogo przywiązanie, kogo stosunek zależności?

5. A jak dogadują się postaci „Wujaszka Wani” sami ze sobą? Jaki rodzaj niespełnienia niesie ze sobą każda z postaci? Kogo obwiniają o swe niepowodzenia?

6. Co jest źródłem humoru w tym przedstawieniu? Czy jest ono śmieszne?

7. Czy zajmuje się poza pracą lekarz Astrow? Co przedstawia na swoich planach Helenie?

8. Czym jest praca dla bohaterów „Wujaszka Wani”? Dla każdego z nich zdaje się być czym innym, często o niej mówią, może szukając ucieczki od codzienności? Czy nuda, o której również mowa w przedstawieniu, jest przeciwieństwem pracy?

9. Co postaci starają się „zagadać”? 10. Kim jest niania? Jak jest jej rola? W tym przedstawieniu nie występują żadne dzieci!

Ciekawostka

W premierze tego przedstawienia w roli matki wystąpiła wielka polska aktorka Teresa Budzisz-Krzyżanowska, odtwórczyni nie tylko ról czechowowskich (Arkadiny w przedstawieniach Mewy Jerzego Grzegorzewskiego czy Raniewskiej w Wiśniowym sadzie Macieja Prusa), ale też wielu takich, które przeszły do historii teatru polskiego (była m.in. pierwszą aktorką w polskim teatrze grającą Hamleta w słynnym przedstawieniu Andrzeja Wajdy w 1989 roku). Ewenementem jest też to, że cała niemal obsada składa się z aktorów grających gościnnie, są to wykonawcy o ogromnym dorobku i rozpoznawalności. Warto również zwrócić uwagę na występ Anny Nehrebeckiej, dla której rola niani jest oczekiwanym przez wielu widzów powrotem na macierzystą scenę po długiej przerwie.